Декабрь 2010
Январь 2011
Февраль 2011
Март 2011
Апрель 2011
Май 2011
Июнь 2011
Июль 2011
Август 2011
Сентябрь 2011
Октябрь 2011
Ноябрь 2011
Декабрь 2011
Январь 2012
Февраль 2012
Март 2012
Апрель 2012
Май 2012
Июнь 2012
Июль 2012
Август 2012
Сентябрь 2012
Октябрь 2012
Ноябрь 2012
Декабрь 2012
Январь 2013
Февраль 2013
Март 2013
Апрель 2013
Май 2013
Июнь 2013
Июль 2013
Август 2013
Сентябрь 2013
Октябрь 2013
Ноябрь 2013
Декабрь 2013
Январь 2014
Февраль 2014
Март 2014
Апрель 2014
Май 2014
Июнь 2014
Июль 2014
Август 2014
Сентябрь 2014
Октябрь 2014
Ноябрь 2014
Декабрь 2014
Январь 2015
Февраль 2015
Март 2015
Апрель 2015
Май 2015
Июнь 2015
Июль 2015
Август 2015
Сентябрь 2015
Октябрь 2015
Ноябрь 2015
Декабрь 2015
Январь 2016
Февраль 2016
Март 2016
Апрель 2016
Май 2016
Июнь 2016
Июль 2016
Август 2016
Сентябрь 2016
Октябрь 2016
Ноябрь 2016
Декабрь 2016
Январь 2017
Февраль 2017
Март 2017
Апрель 2017
Май 2017
Июнь 2017
Июль 2017
Август 2017
Сентябрь 2017
Октябрь 2017
Ноябрь 2017
Декабрь 2017
Январь 2018
Февраль 2018
Март 2018
Апрель 2018
Май 2018
Июнь 2018
Июль 2018
Август 2018
Сентябрь 2018
Октябрь 2018
Ноябрь 2018
Декабрь 2018
Январь 2019
Февраль 2019
Март 2019 Апрель 2019 Май 2019 Июнь 2019 Июль 2019 Август 2019 Сентябрь 2019 Октябрь 2019 Ноябрь 2019 Декабрь 2019 Январь 2020 Февраль 2020 Март 2020 Апрель 2020 Май 2020 Июнь 2020 Июль 2020 Август 2020 Сентябрь 2020 Октябрь 2020 Ноябрь 2020
Декабрь 2020
Январь 2021 Февраль 2021 Март 2021
Апрель 2021
Май 2021 Июнь 2021
Июль 2021
Август 2021
Сентябрь 2021 Октябрь 2021 Ноябрь 2021 Декабрь 2021 Январь 2022 Февраль 2022 Март 2022 Апрель 2022 Май 2022 Июнь 2022 Июль 2022 Август 2022 Сентябрь 2022 Октябрь 2022 Ноябрь 2022 Декабрь 2022 Январь 2023 Февраль 2023 Март 2023 Апрель 2023 Май 2023 Июнь 2023 Июль 2023 Август 2023 Сентябрь 2023 Октябрь 2023 Ноябрь 2023 Декабрь 2023 Январь 2024 Февраль 2024 Март 2024 Апрель 2024 Май 2024 Июнь 2024 Июль 2024 Август 2024 Сентябрь 2024 Октябрь 2024 Ноябрь 2024 Декабрь 2024 Январь 2025
1 2 3 4 5 6 7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31

Поиск города

Ничего не найдено

Аар Айыы итэҕэлин туһунан дьиҥнээх матырыйааллар архыыпка бааллар дуо?

0 38

В Николаеве «Волга» врезалась в дерево (фото)

В Жиганске восстановлены котлы: в работе 7 единиц, температура 67 градусов

С Нового года в Николаеве начал дорожать бензин

Кто сейчас лидирует в номинации «Инициатива» премии «Народное признание»

Аар Айыы итэҕэлэ маннык өйдөбүллэри сөпкө өйдүүргүтүгэр ыҥырар

Историяҕа биллэрин курдук, 1696 сыллаахха М.И. Арсеньев бойобуода Аар Айыы итэҕэлин анал ыйааҕынан боппута. Киин улуустарга бу итэҕэл кытаанахтык бобуллубута. Ордук хаҥаластарга Айыы ойууттарын кытаанахтык үүрүү-түүрүү ыытыллыбыта. Иннэ гынан Айыы ойууннааһына, Аар Айыы итэҕэлэ киин улуустарга төрдүттэн сүппүтэ. Дьэ, ол иһин 1742 сыллаахха эрэйдээн-муҥнаан, ыйаан өлөрүллүбүт саха 23 чулуу дьонун, ол иһигэр Уһун Ойууну (Одукей Никини) өлөртөөһүн 100 сыла туолуутугар, ити бириэмэтээҕи Хаҥалас чулуу киһитэ Софрон Сыранов, бу буруйа суох өлөрүллүбүт дьону барыларын сырдык, үтүө Айыы эйгэтигэр, ытык тыыҥҥа таһаарарга, улахан сиэри-туому ыытарга, хайы-сахха бу итэҕэл умнуллан эрэр буолан уонна үчүгэй кыахтаах Айыы ойууна көстүбэккэ, кинини ыраах сиртэн ыҥыртаран, бэрт улахан эрэйинэн ыыппыта.

Онон, 1696 сылга диэри сахалар итэҕэллэрин, Айыы ойууннааһынын туһунан ханнык да суруллубут матырыйааллар суохтар. Кэлин ХVIII үйэҕэ аҕыйах айанньыт (Линденау, Миддендорф уо.д.а.) сахалар итэҕэллэрин туһунан кылгас-кылгастык ахтан ааһыылара ханнык даҕаны, бу итэҕэли чуолкай өйдүүр кыаҕы биэрбэттэр. Оттон кэлин сэбиэскэй былаас маҥнайгы сылларыгар хомуллубут матырыйаалларга саха итэҕэлин туһунан тугу да булан кэпсиир информатордар суох этилэр. Эбиитин үгүс суруйуулар киин улуус информатордарын кэпсэллэрин хаппыттара.

Аар Айыы итэҕэлэ Туймаада, Эркээни хочолоруттан уонна Хаҥалас өрүс уҥуордааҕы сирдэриттэн (Дьөппөннөртөн, Самартай сыһыытыттан) эрдэ куоппут Хаҥалас дьонугар эрэ ордон хаалбыта. Бу дьон ханна тиийэн олохсуйбуттарай? Бастакытынан, Орто Бүлүү сирдэригэр. Манна аатырбыт Айыы ойууннара Лүксүрээни уонна Дуоҕа Боотур, аҕыс бырааттыылар түөрт уон сэрии буойуннарыныын тиийэн, олохсуйбуттара. Бу дьон элбэх нэһилиэктэри төрүттээбиттэрэ. Кинилэр сэбиэскэй былаас буолуор диэри Айыы ойууттардаах этилэр. Онон бу сирдэргэ итэҕэл сүппэтэҕэ. Иккиһинэн, Сунтаар Күүкэйигэр, Кутанатыгар уо.д.а. сирдэргэ эмиэ Хаҥалас дьоно олохсуйбуттара. Эмиэ маннык Ньурбаҕа икки Хаҥалас нэһилиэгин төрүттээбиттэрэ. Бу дьон ханнык Айыы ойууннардаахтарын уонна Аар Айыы итэҕэлэ бу дьоҥҥо хайдах быһыылаахтык уонна хаһааҥҥа дылы баар эбитин өссө чуолкай билбэппит. Ол гынан баран бу икки улууска ырыа-тойук, алгыс куруук баалларынан уонна С.А. Зверев курдук улуу тойуксут, олоҥхоһут, оһуокайдьыт киһи үөскээн ааспытынан сыаналаатахха, Аар Айыы итэҕэлэ бу сирдэргэ эмиэ хойукка дылы сылдьыбыт эбит диэн чуолкай сабаҕалыахха сөп.

Үсүһүнэн, Дыгын уола Хардаҕастай Бэргэн элбэх Хаҥалас дьонун илдьэ бэрт эрэйинэн айаннаан тиийэн, Орто-Халымаҕа Эбээх уонна Өлөөкө Күөл нэһилиэктэрин төрүттээбитэ биллэр. Чуолкайдаан эттэххэ, Өлөҥкө Күөл – I Хаҥалас нэһилиэгэ, Эбээх – II Хаҥалас нэһилиэгэ дэнэллэр. Хардаҕастай Бэргэн Халымаҕа Өймөкөөн диэкинэн барбыт бадахтаах. Элбэх хайалары (переваллары) туораабыт, онно биир сиргэ букатын хаайтаран, ыксаабыттарын кэннэ, биир тыһы ыт бу хайалары ханан туорууру ыйан барбыт суолунан сирдэтэн, бу иэдээннээх хайалары туораабыттар. Бу дьон бэрт хойуккуга диэри, сэбиэскэй былаас буолбутун да кэннэ, Аар Айыыларын итэҕэлин илдьэ сылдьыбыттара биллэр. И.А. Суздалов фольклору хомуйааччыларга Айыы ойуунун туһунан суруйтарбыта баар. Төһө да хотугутуйбутун иһин, бу матырыйаал балачча сыаналаах матырыйаал буолар.

Дуоҕа Боотурдаахха төннөн кэлэн, кэпсээтэххэ маннык. Дуоҕа Боотур убайа Айыы ойууна Лүксүрээнини туматтар өлөрбүттэрин кэннэ, бэйэтэ Айыы ойууна буолбута. Сүрдээх аптаах-хомуһуннаах, суостаах-суодаллаах, улахан дьоҕурдаах, киэҥ тэрээһиннээх буолан, кини Бүлүүгэ илдьибит хаҥаластарын үчүгэйдик олохсуппута, киэҥник тэниппитэ уонна Аар Айыы итэҕэлин хайдах Мунньан Дархан уонна Дыгын саҕана баарын курдук илдьэ сылдьыбыта. Бэйэтэ сүөһү тардар сиэригэр-туомугар халлаантан үрүҥ сүөһү иһэгэйин (түүтүн) сир туртайыар диэри түһэрэрэ. Кини бэрт хойукка диэри эһэтин Мунньан Дархан кэпсэллэрин, былыргы Тойон Ууһун – Ытык Хаҥаластар тустарынан сэһэннэри ыччаттарыгар кэпсиирэ уонна балары кэнэҕэһин ыччаттан ыччакка биэрэллэрин курдук кэриэһин этэрэ. Ордук кичэйэн, Аар Айыы итэҕэлин хаһан да сүтэрбэккэ, кэлэр көлүөнэлэргэ биэрэн иһэргэ эппитэ. Дуоҕа Боотур: «Биибиттэн Кырамайтан тохсус киһи, миигиттэн онус киһи бу итэҕэли уонна ити ытык сэһэннэри дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдиэҕэ. Бу киһи миэхэ майгылыыр киһи буолуоҕа», – диэн кэриэһин этэн хаалларбыта. Дьөккөн сиригэр маны барытын түмэн, сэһэн оҥортообут киһинэн хос эбэм кэпсээнньит Бороскуобуйа-Парасковья Саввична Николаева буолар.

Дуоҕа Боотур олохсуйан олорбут сирин дьонун лүүчүннэр диэн ааттыыллар. Сэһэн быһыытынан лүүчүннэр эмиэ кэлии дьон. Хаҥаластар көһөн кэлэн, бу лүүчүннэри кытта булкуһан, кинилэр ааттарын ылбыттар. Ити кэмҥэ нуучча былааһа олоҕурбут буолан, Дуоҕа Боотур дьонун хаҥаластарынан ааттаналларын боппута. Онон, Орто Бүлүүгэ кэлбит хаҥаластар лүүчүннэр, дьөккөттөр, тоҕустар диэн ааттанар буолбуттара. Бу улахан өйдөөх политика этэ. Былааһы ылбыт нууччалар кинилэри Ытык Хаҥаластар сирдэриттэн кэлбит диэн курдук буолбакка, ити сирдэргэ олохтоох дьон курдук өйдөөбүттэрэ. Онон бу дьон хаҥаластар курдук ураты үүрүүгэ-түүрүүгэ түбэспэтэхтэрэ. Сэбиэскэй былаас буолуутугар лүүчүннэр Тумус Мэхээлэ диэн Айыы ойууннаахтара. Бу киһини мин урут хаста даҕаны Михаил Павлов диэн суруйан турабын. Ону билигин докумуоннары элбэхтик чинчийбит М.П. Григорьев: «Тумус Мэхээлэ аата-суола, арааһа, Михаил Михайлов диэн быһыылаах», – диир. Буолуон сөп. 1897 сыллаахха Тумус Мэхээлэ Орто Бүлүү киинигэр Таҥара дьиэтин тутуллуутун алҕаан турардаах.

Дуоҕа Боотур кырдьаҕас улуу Кучан Эбэ томторугар сытар. Кини билигин даҕаны сүдү улахан дьайыылаах. Биирдэ отчуттар тиийэн, кини томторугар тохтообуттар уонна куобах ороҕо дии санаан, оҕонньор «уулуу» киирэр суолугар туһах ииппиттэр. Туһах ииппит киһи Харлаампый киирэн, отуутугар нуктуу сыттаҕына, сүрдээх сүдү оҕонньор киирэн кэлбит уонна сөҥ-дьааһын куолаһынан: «Нохоо, үчүгэйдик сылдьыаххын баҕарар буоллаххына, ити туһахтаргын эһитэлээн кэбис. Эһиги аһыыр аскыт, булкут ити да туһаҕа суох элбэх буолуоҕа», – диэбит. Итини истээт, Харлаампый ойон туран, туһахтарын эспит. Сайын устата отчуттар уйгу-быйаҥ олоххо сылдьыбыттар. Кус, балык бөҕө, сотору-сотору күөллэригэр таба, тайах киирэн биэрэллэрэ үһү.

Хос эбэм Бороскуобуйа муспутунан уонна кэпсээбитинэн, ити былыргы Дуоҕа Боотур сэһэттэрин миэхэ ытык сэһэнньиттэр: Сэмэн Уус-С.С. Егоров, Ф.С. Андреев-Көдьөлгү, Петр Григорьев-Ойоо үчүгэйдик тириэрдибиттэрэ. Мин бу олус сүдү суолталаах, туохха да умньамматах кырдьыктаах сэһэннэри маҥнай ситэ өйдөөбөккө, көннөрү түөлбэ сэһэннэрэ дии санаабытым. Ону баара бу дьиҥнээх Тойон Ууһун – Ытык Хаҥаластар былыргы итэҕэллэрин туһунан туохха да сыаналаммат матырыйааллар эбиттэр. Маҥнай саха итэҕэлин туһунан мин эмиэ сыыһа олоҕурбут алҕастаах өйдөбүллэргэ олоҕуран кэпсиирим, быһаарарым, суруйарым. Онтон 1996 сылтан, дьиҥнээх ытык өбүгэм Дуоҕа Боотур сэһэннэригэр олоҕуран, саха былыргы итэҕэлин – Аар Айыы итэҕэлин туһунан дьиҥнээх сэһэннэри үөрэтиини уонна суруйууну саҕалаабытым. Онтукам кырдьыктааҕын, сөптөөҕүн толору итэҕэйдим. Бу кырдьыктааҕа Үөһээ Аар Айыыларга үҥтэххэ, алгыс алҕаатахха тута биллэр. Маннык алгыстары уонна Аар Айыылары сөпкө ааттааһыны Аан дойду сөпкө ылынан, Үөһээттэн, Үрдүктэн үтүө долгуннар кэлэллэрин уонна алгыс туоларын дьиҥнээхтик билэн, итэҕэйдим. Ол иһин билигин сөптөөх суолга сылдьарбыттан үөрэбин. Мин үөрэнээччилэрим эмиэ маннык алҕаан-силээн, үҥэн-сүгүрүйэн, бу итэҕэл уонна Таҥаралар сөпкө ааттана сылдьалларын билэн эрдэхтэрэ.

Онон, архыыпка саха итэҕэлин туһунан ханнык да матырыйааллар ууруллан, быыллыйа сытар буолбатахтар. Итинник этии кураанах дойҕох буолар. Архыыпка сытар матырыйааллар үгүстэрэ дьонтон хомуллубут үгэс, олох-дьаһах, сирдээҕи сиэр-туом, көннөрү күннээҕи бытовой таһымнаах матырыйааллар буолаллар. Мин элбэх матырыйаалы көрбүтүм, аахпытым. Кырдьык, кинилэр сорохторо оҕону иитэргэ, норуот педагогикатыгар сөп түбэһэр уонна онно сыһыаннаах, сөптөөх буолуохтарын сөп. Өскөтүн «Кут-сүр» дэнэр дьон, бэйэлэрэ этэллэринэн, Айыы үөрэҕин үөрэтэ сылдьар дьон, бу сүүрбэччэ сыл устата Айыыларын үөрэппэккэ, иччилэри эрэ үөрэтэ сылдьыбыт буоллахтарына, бу улахан хаалыы эбит.

Саха итэҕэлин Үрдүкү Таҥарата кимий?

Аар Айыы итэҕэлэ маннык өйдөбүллэри сөпкө өйдүүргүтүгэр ыҥырар

Сообщение Аар Айыы итэҕэлин туһунан дьиҥнээх матырыйааллар архыыпка бааллар дуо? появились сначала на SAKHALIFE.


Читайте также

В тренде на этой неделе

Глава Якутии поставил задачи по аварийно-восстановительным работам в Жиганском районе

Открываем сезон кросса 2025!

В 2025 году Чувашию ожидает строительный бум

В Жиганске восстановлены котлы: в работе 7 единиц, температура 67 градусов

Загрузка...

Загрузка...
Новости последнего часа со всей страны в непрерывном режиме 24/7 — здесь и сейчас с возможностью самостоятельной быстрой публикации интересных "живых" материалов из Вашего города и региона. Все новости, как они есть — честно, оперативно, без купюр.



News-Life — паблик новостей в календарном формате на основе технологичной новостной информационно-поисковой системы с элементами искусственного интеллекта, тематического отбора и возможностью мгновенной публикации авторского контента в режиме Free Public. News-Life — ваши новости сегодня и сейчас. Опубликовать свою новость в любом городе и регионе можно мгновенно — здесь.
© News-Life — оперативные новости с мест событий по всей Украине (ежеминутное обновление, авторский контент, мгновенная публикация) с архивом и поиском по городам и регионам при помощи современных инженерных решений и алгоритмов от NL, с использованием технологических элементов самообучающегося "искусственного интеллекта" при информационной ресурсной поддержке международной веб-группы 123ru.net в партнёрстве с сайтом SportsWeek.org и проектом News24.


Владимир Зеленский в Украине


Светские новости



Сегодня в Украине


Другие новости дня



Все города России от А до Я